Voorgestelde noodmaatregelen

• Nieuwe koopwoningen tijdelijk verhuren
  Kan een middel zijn om de bouwproductie op gang te houden. Om het voor ontwikkelaars aantrekkelijk te maken kan de overheid wel iets doen: de termijn voor vrijstelling van overdrachtsbelasting bij eerste verkoop oprekken van twee tot pakweg zes jaar én een tijdelijke verlaging van de grondprijs. Bij latere verkoop van de woning kan de korting op de grondprijs geïndexeerd worden verrekend. Er zijn vele varianten mogelijk.
• Participatiefonds
  Idee van Maarten van Poelgeest. Gemeente en Rijk gaan als medefinancier deelnemen in bouwprojecten. Delen van risico’s en van eventuele winst is het uitgangspunt. De gemeente Amsterdam wil dit eventueel toepassen bij strategisch belangrijke projecten. Maatwerk, geen generieke maatregel.
• Ruimere WSW-garantie
  Het Waarborgfonds Sociale Woningbouw geeft corporaties een garantie van 200.000 euro per woning. Daar kun je in Amsterdam geen woning voor bouwen. Met zo’n garantie kun je goedkoper lenen. Corporaties zien de garantie daarom graag opgetrokken tot 2,5 à 3,5 ton per woning. Corporaties willen overigens ook toegang tot de Europese kapitaalmarkt, waarvan een drukkend effect op de rente wordt verwacht.
• Aanpassing Nationale Hypotheekgarantie
• Uitstellen invoering vennootschapsbelasting voor corporaties
  Het voornemen van Wouter Bos is de corporaties nog altijd een doorn in het oog. De huidige financiële crisis is een nieuw argument om uitstel dan wel afstel te bepleiten.
• Verkoopwaarde oude woning garanderen
  Idee om nieuwbouwproductie op gang te houden: de ontwikkelaar/corporatie garandeert de koper afname van de oude woning voor pakweg negentig procent van de taxatiewaarde. Grootste bezwaar: het risico voor de corporatie; dit kan een kostbare aanpak blijken als de markt langdurig inzakt. 

  ---

Bestaande bouw

Van den Brink: “Normaal gesproken worden er tweehonderd woningen per week verkocht en dat zijn er nu, eind december 2008, honderdvijftig. Je ziet dus een dalende tendens, dat kun je niet wegpoetsen. In zo’n fase zie je het woningaanbod altijd stijgen, nu van 3500 in juni tot 5200 in december. De looptijden nemen toe. De vraagprijs wordt door makelaars aangepast aan het marktniveau, maar de transactieprijzen blijven vooralsnog redelijk gelijk. We denken aan -1,5 procent over het hele jaar. In het derde kwartaal was overigens nog sprake van een prijsstijging van 5,5 procent. In 2008 zijn niettemin zo’n 8600 woningen verkocht, dat is 1100 minder dan in het topjaar 2007. Mijn conclusie is dat de file langzaam doorstroomt en zeker niet helemaal stilstaat. Eén van de rijen, namelijk de onderkant van de markt - dat zijn hoofdzakelijk appartementen van voor 1945 – rijdt gestaag door.”

Van Harten: “De verkoop van corporatiewoningen vertoont ongeveer dezelfde lijn. In de afgelopen jaren verkochten we steeds ruim 2200 woningen, maar in de eerste helft van 2008 zagen we een afname tot ongeveer negenhonderd. Het zag er al naar uit dat we voor 2008 onder de tweeduizend uit zouden komen, wat toen nog niet was toe te schrijven aan de kredietcrisis. De prijzen van verkochte sociale huurwoningen zijn in de eerste helft van dit jaar nog met ruim acht procent gestegen. Dat heeft meer te maken met de verstopte woningmarkt. We verkopen minder aan zittende huurders en er zijn weinig mutaties. Van wat vrijkomt moet een belangrijk deel terug in de huursector. Nu komt de kredietcrisis er overheen. Er wordt nog mondjesmaat verkocht, maar doorlooptijden worden langer en prijzen vlakken af. Het zou mooi zijn als we voor 2008 op 1500 verkochte woningen uitkomen.”

Nieuwbouw

Van der Zande: “Dit jaar zijn 5600 woningen opgeleverd, waarvan de productie is gestart in 2006. Van 4400 woningen is de bouw dit jaar gestart, terwijl het er halverwege 2008 beroerd uitzag. Voorspellen voor 2009 is moeilijk. Je hebt altijd te maken met onverwachte tegenslagen, zoals een ingediend bezwaar of een niet voorziene grondleiding. Tegelijk is het opvallend dat terwijl de kredietcrisis, zeker in oktober, al voelbaar was, dit laatste kwartaal toch de bouw van 1800 woningen is gestart. Onze partners, bouwers, ontwikkelaars, hebben er kennelijk vertrouwen in. De houding is er een van ‘we hebben het afgesproken, we gaan het doen ook’. Terwijl er projecten tussen zitten waarvan de koopwoningen nog niet zijn afgezet. Ook in kwetsbare gebieden als Zuidoost of Nieuw West wordt begonnen, geregeld zonder voorverkoop, omdat men erop vertrouwt dat woningen rond de twee ton wel lopen. Maar kopers tekenen niet meer zomaar in op een woning om er twee jaar op te wachten. Tegelijk zitten nieuwe huurwoningen, met een aandeel sociaal, in die projecten verweven. Wat doe je daarmee? Tot nu toe zeggen de partijen: we gaan door. Maar hoe diep gaat het zakken?”
Van Harten: “Het is een momentopname. In een paar weken kan veel veranderen. Waar het snel terugloopt zijn nieuwbouwlocaties als IJburg. Projectontwikkelaars komen daar nu in de problemen. Omdat corporaties daar vaak met projectontwikkelaars samenwerken, vallen projecten stil. Wij willen als corporaties waar dat kan en nodig is, de productie gaande houden. Door projecten te starten zonder dat woningen zijn verkocht of door koopwoningen om te zetten in huurwoningen. Wat projectontwikkelaars niet kunnen, kunnen wij wel. Wat we in ieder geval willen doorzetten is de herstructurering, anders verstoor je de cyclus van sloop, herhuisvesting en nieuwbouw. Je kunt niet vandaag slopen en morgen tegen bewoners zeggen dat ze maar iets langer moeten wachten. Dan heb je de dure plicht om te bouwen. Daarvoor hebben wij wel de opbrengst nodig uit de verkoop van bestaande bouw. Als dat inzakt gaat de financiële rek eruit om sociale huurwoningen in de nieuwbouw te realiseren.”

Van den Brink: “Mensen willen het risico niet meer nemen om 24 maanden tevoren een nog ongebouwde woning  te kopen; je weet niet of je de eigen woning kwijtraakt en wat de opbrengst daarvan is.”
Van der Zande: “Ik hoor dat ontwikkelaars nieuwbouwprojecten niet meer in de krant aanbieden. Het wordt een eigen afweging: begin ik of niet? Ik verwacht dat er een verschuiving van koop naar huur zal plaatsvinden. Dat geldt voor woningen tot drie ton. De vraag is hoe je partijen verleidt om daarin te investeren, terwijl financiering soms lastig is. Er zijn commerciële ontwikkelaars die het moeilijk hebben maar gelukkig toch doorgaan. Ik noem bijvoorbeeld Overhoeks, waar meespeelt dat sprake is van gebiedsontwikkeling. Je moet dan wel doorgaan wil je niet enorm verliezen.”

Nul20: Jarenlang zijn de corporaties aangesproken op hun vermogensoverschot, waarbij bedragen ruim boven de tien miljard werden genoemd. Waarom dringt zich dan toch een financieringsprobleem op? Moeten corporaties niet juist nu voor continuïteit zorgen?
Van Harten:  “Er is een aantal financieringsproblemen. Het eerste is dat corporaties met garantie van het Waarborgfonds maar tot twee ton per woning leningen aan kunnen trekken. We lopen tegen die grens aan, ook zonder kredietcrisis. Een sociale huurwoning kunnen we op duurdere locaties als de Zuidas niet voor die stichtingskosten bouwen. Als we koopwoningen tot drie ton omzetten in huur wordt dat ingewikkeld, want op de kapitaalmarkt krijg je momenteel zonder garantie een financiering lastig rond. Of je krijgt een gigantische risicotoeslag. Daarom bepleiten we een indexering van de grens naar 2,5, liever nog naar 3,5 ton. Verder zouden wij een betere toegang tot de Europese, openbare kapitaalmarkt willen hebben.”

Maar hoe zit het met die vermogensovermaat?
Van Harten: “Borgstelling van het Waarborgfonds is gebaseerd op kasstromen: je moet op jaarbasis meer binnen krijgen dan er uitgaat. Verder hanteert het Waarborgfonds normen voor aflossing van schulden. Je moet in vijf jaar tien procent van je schuld kunnen aflossen zonder dat je kasstroom negatief wordt. Maar als je eerder geplande koopwoningen omzet in huurwoningen verandert je kasstroom, omdat je geen inkomsten meer hebt uit directe verkoop. Amsterdamse corporaties die solvabel zijn lopen dan tegen die negatieve kasstroom op, waarna er geen aanvullende financiering meer mogelijk is. Dan moet je aankloppen bij het Waarborgfonds voor maatwerk, maar daar zijn grenzen aan. Daar willen we nog eens naar kijken, anders is omzetten naar huur niet mogelijk. De kasstromen zijn de laatste jaren al negatief beïnvloed door inflatievolgend huurbeleid en invoering van integrale vennootschapsbelasting.”

Prijsontwikkeling

Van den Brink: “De prijzen zakken in Amsterdam in 2009 gemiddeld misschien wel met zo’n twee procent, net als aan het begin van deze eeuw. Maar als je naar segmenten kijkt, kunnen bepaalde producten best ineens een knauw krijgen. Voor de nieuwbouw houd ik mijn hart vast. Er zijn mensen die roepen dat daar tien tot vijftien procent van af zal gaan. Waarom zou een consument die in de bestaande bouw woont, kiezen voor nieuwbouw op IJburg als hij 24 maanden lang zijn huis niet kan verkopen en wel bouwrente mag betalen? Die zegt: ik verkoop eerst, huur dan een huis en kijk vervolgens rustig, met het geld op de bank, wat er langskomt. Overigens, als je kijkt naar de gemiddelde waarde tussen 1998 en 2008, dan hebben de meeste eigenaren een waardestijging meegemaakt. Als je dan in 2009 gaat verkopen praten we dus over ‘minder winst’. Het is niet juist om het ‘verlies’ te noemen. Belangrijk wordt natuurlijk het resultaat van het eerste kwartaal van 2009, dat wordt een echte indicatie.”
Van Harten: “Voor het lagere segment geldt ook dat banken voorzichtiger zijn geworden. Als je een inkomen hebt van  dertigduizend euro kom je niet veel hoger dan een hypotheek van 130.000; die woningen zijn er bijna niet meer.”

Al dan niet tijdelijk omzetten van koop naar huur lijkt een middel om de bouwproductie op gang te houden. Tegen welke hindernissen loop je dan als corporatie aan?
Van Harten: “De grondprijs. Omzetten van koop naar huur kost geld. Het maakt uit of je een woning voor 1200 of voor 800 euro kunt verhuren. Moet het voor 800 dan leg je er per woning een ton tot anderhalve ton op toe. Als we in dat segment gaan verhuren zou de gemeente wat aan de grondprijs moeten doen. Als zo’n woning later wordt verkocht, is het redelijk dat je de grondprijskorting geïndexeerd terugbetaalt.”
Van der Zande: “Het College heeft een aantal maatregelen op een rij gezet, waaronder landelijke zoals uitstel van de vennootschapsbelasting of aanpassing van de overdrachtsbelasting en de Nationale Hypotheekgarantie. Tegelijk kijken wij naar eigen prioriteiten, zoals de herstructurering of sleutelprojecten bij gebiedsontwikkeling. Op het niveau van projecten kunnen we inderdaad overwegen om een enkele keer maatwerk te leveren met een garantie of een aanpassing van de grondprijs. De afspraak is dan wel dat we geen geld weggeven, maar dat we het risico delen. Dus ook winst delen als het weer beter gaat.”

Krijg je nu als woningbouwregisseur nieuwe stijl nog extra middelen?
Van der Zande: “Nee. Maar we kijken natuurlijk naar de grondprijzen. Die bevriezen we voor drie maanden en ik verwacht niet dat er een stijging achteraan komt. De grondprijs komt natuurlijk onder druk te staan als de bouwprijzen en de vrij-op-naamprijzen zakken, maar we willen wel over de grens van de recessie heenkijken.”

Hoe serieus is het plan voor een Participatiefonds van de gemeente?
Van der Zande: “In gevallen dat financiering lastig is kan de gemeente samen met het Rijk en nog één of twee beleggers deelnemen in projecten, om ze door de moeilijke periode heen te trekken. Participatie betekent het delen van risico’s, maar ook van eventuele winsten. De gemeente wil zich niet als belegger opstellen, vandaar het partnerschap met gewone financiers. Het voorstel wordt door het Ontwikkelingsbedrijf onderzocht. We zullen niet aanraden om er op grote schaal mee aan de slag te gaan, omdat je dan voor honderden miljoenen risico’s loopt. Voor ons gaat het echt om strategische projecten.”

Tot slot, wie worden vooral de dupe bij een echte crisis op de woningmarkt?
Van Harten: “Als niemand beweegt zijn dat de outsiders, de starters. De doorstroming loopt verder terug. Dat is niet goed.”
Van der Zande: “Voor de economische groei van de stad is het belangrijk dat starters in blijven stromen. Maar misschien moeten we kijken naar alternatieve strategieën, zoals kleine, betaalbare studio’s van veertig meter. Daar zijn er weinig van.”
Van Harten: “Amsterdam staat vol met woningen van veertig meter. Laten we ze vanaf morgen studio noemen.”
Van der Zande: “Dan praat jij over de bestaande bouw. Wat ik bepleit is het benutten van allerlei niches, om zo de doorstroming te bevorderen.”
Van Harten: “Wat kan helpen zijn vormen van Koopgarant, het vroegere Maatschappelijk Gebonden Eigendom. Woningen worden met korting aangeboden, maar bij verhuizing wordt terugverkocht aan de corporatie, inclusief een vorm van waardedeling. Landelijk loopt dat al. We moeten een strategie richting een volgend kabinet formuleren, die moet leiden tot opheffing van het verbod op nadenken. Je moet het totaal van de woningmarkt in je overwegingen meenemen.”