Heel veel seinen staan op oranje, stelt André Buys van RIGO Advies. Hij schreef vorig jaar in opdracht van de gemeente Amsterdam een verhelderende notitie over de veranderingen die Noord doormaakt. Zijn boodschap stemt niet vrolijk: de criminaliteitscijfers en overlastmeldingen lopen op; bewoners zijn minder tevreden over hun buurt. En wat volgens hem ernstiger is: tussen 2001 en 2003 is het oordeel over de leefbaarheid flink gedaald. Noorderlingen waren altijd erg tevreden over hun eigen buurt en stadsdeel. Nu klagen velen over toenemende vervuiling, groeiende criminaliteit en afnemende betrokkenheid bij de buurt.

Bewonersontmoetingen

Ook bescheiden activiteiten kunnen de leefbaarheid bevorderen. Het stadsdeelbestuur in Noord verwijst naar portiekgesprekken in De Banne en de bijzondere meerwaarde van ontmoetingen in Nieuwendam-Noord. De Algemene Woningbouwvereniging nodigde de bewoners van drie portieken uit samen te praten over schoonmaak, geluidsoverlast en rondslingerend huisvuil. Driekwart van de bewoners heeft aan de gesprekken meegedaan. Daardoor hebben mensen elkaar beter leren kennen. En ze hebben elkaar gevonden in simpele maatregelen. In een van de portieken aan de Westerlengte hangen tegenwoordig lichtblauwe pictogrammen: deur dicht, hier geen huisvuilzakken en stilte tussen 22 en 7 uur. En beter onderling contact werkt, merkt de buurt. Een buurvrouw die vroeger nooit haar portiek boende, was kortgeleden met een emmer sop in de weer. Actieve en minder actieve bewoners van het Waterlandplein in Nieuwendam-Noord hebben de afgelopen tijd twee keer met elkaar geluncht. Het ´Twaalfuurtje met je buurtje´. Ook daar reageren buurtbewoners positief. Het is er de afgelopen tijd rustiger geworden. Er zijn minder klachten. Het project ‘Typisch Noord’ heeft weer een heel andere strekking. Verhalen uit de buurt kunnen in ontmoetingen op tafel komen. Aanvankelijk was het bedacht om de oorspronkelijke buurtbewoners van Nieuwendam-Noord, elke straat heeft nog wel huishoudens die daar vanaf de bouw in de jaren zestig wonen, te laten vertellen over vroeger. Vervolgens is bedacht dat het ook leuk is als nieuwkomers aan autochtonen vertellen over hun achtergrond. Het lijkt misschien klein, zegt stadsdeelvoorzitter Rob Post. Maar: “Het is eigenlijk heel groot als mensen die elkaar niet meer kennen, toch de stap zetten om in gesprek te treden.”

Deze negatieve tendens is niet van vandaag of gisteren. De grootschalige, monotone naoorlogse delen van Noord zijn feitelijk al sinds de jaren tachtig uit de gratie bij kansrijkere Amsterdammers. Sluipenderwijs zijn deze gebieden het domein geworden van kansarmen en ontheemden. In het eenzijdig met gestapelde woningen bebouwde Nieuwendam-Noord is dat volgens Buys goed te zien. Tot midden jaren zeventig werd de wijk bewoond door gezinnen met kinderen in de tienerleeftijd. Maar eind jaren tachtig is dat beeld drastisch gewijzigd. Kinderen zijn er niet meer. Veel oorspronkelijke bewoners vertrokken naar een huis met een tuintje. Naar de nieuwbouw in Purmerend, Hoorn, Alkmaar en zelfs Heerhugowaard. Nieuwendam-Noord bleef achter met een sterk uitgedunde, vergrijzende bevolking. “Wie hier eind jaren tachtig rondliep had misschien kunnen vermoeden dat we te maken hadden met stilte voor de storm. Eigenlijk voldeed de wijk toen al niet meer aan de wensen van woningzoekenden. Maar niemand maakte zich echt zorgen: grasperken werden gemaaid en ouderen waren tevreden in hun portiekflats,” aldus Buys in zijn notitie Zorgen om Noord.
In de ruim tien jaar daarna verandert Nieuwendam-Noord nog sterker: vergrijzing maakt plaats voor verjonging. Plotseling stikt het er weer van de gezinnen. Maar de nieuwe bevolking is in vrijwel niets te vergelijken met de eerste generatie bewoners. De verjonging gaat hand in hand met verkleuring en verarming. Eén cijfer is heel illustratief: tachtig procent van de leerlingen op de basisscholen is afkomstig van laag opgeleide allochtone ouders.

Bodem nog niet bereikt

Op plekken als Nieuwendam-Noord, De Banne en de Molenwijk komen, zo beschrijft Buys, steeds meer ontheemden uit alle delen van de wereld bij elkaar. “Er ontstaat selectieve migratie: kansrijke allochtonen maken de weg vrij voor de instroom van kansarmen. Wat dan ontstaat is een concentratie van mensen met een heel uiteenlopende culturele achtergrond, die niets met elkaar gemeen hebben behalve hun kansarmoede, die er ook niet voor hebben gekozen daar te wonen en die ook niet in staat zijn er iets aan te veranderen. Van enige vorm van buurtgemeenschap is steeds minder sprake.”

Huisvestingverordening buiten werking gesteld

Het actieprogramma ‘Samen voor Noord’ bevat een voor Amsterdam zeer onorthodoxe maatregel: in de Molenwijk wordt voor de complexen van PWV Wonen de huisvestingsverordening een jaar buiten werking gesteld. Alle corporaties krijgen in probleemgebieden de mogelijkheid om twintig procent van de woningen buiten Woningnet om toe te wijzen. Op die manier kunnen corporaties enigszins sleutelen aan de sociale structuur van een wijk. In twee wijken in Nieuwendam-Noord en Oud-Noord wordt een straatetiquette-project opgestart met gezamenlijk opgestelde leefregels. Corporaties hebben in diverse achterstandswijken (meer) huis- of wijkmeesters aangesteld of gaan dat doen. De woningmarkt wordt in het bijzonder in De Banne geopend voor herhuisvesting en herstructurering. En alle beschikbare communicatiemiddelen worden aangewend om bij bewoners trots te creëren voor de eigen wijk.

De bodem is volgens Buys nog niet bereikt. Het proces dat in Nieuwendam-Noord al ver is voortgeschreden, zal zich herhalen in De Banne. En ook voor de Molenwijk en Buikslotermeer zijn scenario’s denkbaar van langzaam afglijden tot een snel verval.
Buys schreef zijn notitie in opdracht van de centrale stad. Hoe ernstig men daar de ontwikkelingen opnam blijkt wel uit het feit dat burgemeester Cohen zelf brainstormsessies leidde over de problemen van Noord. Die hebben uiteindelijk de impuls gegeven tot het multidiscipliaire actieprogramma ‘Samen voor Noord’ dat deze maanden van start gaat.
Het dagelijks bestuur van Noord acht de voorspelling dat het slecht zal aflopen met de naoorlogse wijken, te zwartgallig. “We zijn niet zo negatief. Ook wij kunnen niet ontkennen dat we te maken hebben met een grote instroom van allochtone Amsterdammers. Dat was de laatste jaren zo en dat zal de komende jaren ook zo zijn. Maar we kunnen die stroom grotendeels goed opvangen. We moeten niet overdrijven,” aldus PvdA-stadsdeelvoorzitter Rob Post.
Post bevestigt dat de criminaliteitscijfers groeien. “Maar niet onrustbarend snel. We worden heel geleidelijk een onderdeel van Amsterdam. We kennen grootstedelijke problemen, maar we behoren nog steeds tot de veiligste delen van de stad. De cijfers over 2004 bevestigen dat. We willen wel dat er maatregelen worden getroffen.”
Stadsdeelvoorzitter Post en zijn collega-wethouder Kees Diepeveen (GroenLinks) spreken ook tegen dat het stadsdeel zich te lang afzijdig heeft gehouden. “Tien jaar geleden heeft het stadsdeel al duidelijk gemaakt dat wijken als Nieuwendam-Noord en De Banne het moeilijk krijgen. Toen zijn we al begonnen met het ontwikkelen van een programma voor grote fysieke en sociale ingrepen. Daarover zijn we al jaren in gesprek met de corporaties. Op vele plekken komt sloop/nieuwbouw met de dag dichterbij.”

Flats slopen

Afgelopen maand nog heeft de deelraad ingestemd met een omvangrijke ingreep in de directe omgeving van het Waterlandplein. “Flats worden gesloopt, andere ingrijpend gerenoveerd. Nieuwbouw gaat gepaard met een herontwikkeling van het winkelcentrum. Er komt een mooi plein aan een prachtige groene rand. Rijk, stad en corporaties investeren enorme bedragen in de aanpak van het Waterlandplein. Ymere heeft zich zelfs bereid verklaard extra tekorten voor haar rekening te nemen. Daar zijn we enorm blij mee,” aldus Diepeveen.
Veranderingen aan het Waterlandplein beginnen al dit jaar. Volgend jaar wordt aan de noordkant van Nieuwendam-Noord, tegen ringweg A10, begonnen met de bouw van nieuwe woningen. En voor het entreegebied nabij de Zuiderzeeweg zijn de plannen vergevorderd voor een echte toevoeging: de huidige groenstrook wordt opgeofferd voor nieuwbouw met de combinatie van wonen en bedrijvigheid. Speciaal voor mensen die wellicht anders de wijk zouden verlaten.
Ook in De Banne krijgt vernieuwing gestalte, zo benadrukt Post.”Verzorgingshuis Kadoelerbreek wordt vernieuwd. De flats aan de Dekschuitstraat worden ingrijpend gerenoveerd. En aan de Schepenlaan gaan negen blokken tegen de vlakte.”
Ook optimistisch zijn beide bestuurders over de vernieuwing van Molenwijk. Zij hebben veel waardering voor de inspanningen van PWV Wonen, eigenaar van zes van de elf flatgebouwen. Directeur Theo Heemskerk wil niet wachten op overeenstemming met AWV, Eigen Haard en De Dageraad over een gezamenlijke aanpak, maar trekt een eigen plan. Om de aantrekkelijkheid van het gebied te vergroten worden de woningen verbeterd. Bovendien heeft PWV vorig jaar de daar aanwezige parkeergebouwen overgenomen van Parkeerbeheer. Deze worden afgebroken en vervangen door nieuwbouw, waarbij parkeren wordt gecombineerd met maatschappelijke voorzieningen en bedrijfsruimten.

Actieplan

Het actieplan Samen voor Noord is volgens Post en Diepeveen een welkome aanvulling op die grote fysieke ingrepen. “Noord heeft kansen. De ontwikkeling van de IJ-oever versterkt ons stadsdeel. Maar het gaat er ook om het evenwicht te bewaren. We moeten veel aandacht blijven schenken aan het bestaande Noord. Door ingrepen in de bestaande voorraad verwachten we de komende jaren meer kansrijke mensen voor ons stadsdeel te kunnen behouden en aantrekkelijker te zijn voor nieuwe groepen. En in de tussentijd verbeteren we de leefbaarheid van alledag,” aldus Post.
Diepeveen benadrukt daarbij het belang van de nu overeengekomen samenwerking. “We hebben de stellige overtuiging gekregen dat iedereen een bijdrage wil leveren. Corporaties, gemeente, gemeentelijke diensten, onderwijsinstellingen en maatschappelijke organisaties, alle partijen hebben zich achter het plan geschaard. Dat wil niet zeggen dat alles automatisch gestalte krijgt. Het stadsdeel heeft zelf een procesmanager vrijgemaakt om alle partijen goed bij de les te houden.”
Buys heeft met interesse kennisgenomen van het brede pakket Samen voor Noord. Hij is onder de indruk van de vele initiatieven. De problemen worden serieus genomen. Maar over de herstructurering is hij niet enthousiast. “Cruciaal in het tegengaan van de neergang is het vasthouden van de meer kansrijke bewoners. Als je daar niet in slaagt, is al het andere dweilen met de kraan open. Dan kun je bezig blijven met mensen leren hoe ze zich moeten gedragen. In de Bijlmer is men er met grondgebonden woningen in geslaagd de uittocht van succesvolle gezinnen in te dammen en de woningmarktpositie te versterken. Ook in Noord is dit een kansrijke strategie, zeker nu het er weer stikt van de gezinnen. Maar dan moet je niet aankomen met dure appartementen. Aan de rand van Noord zit echt niemand daar op te wachten.”

Multidisciplinaire aanpak

Het programma Samen voor Noord gaat niet alleen over wonen. Er worden ook inspanningen geleverd op het terrein van werk, jeugd en gezin, veiligheid en onderwijs. Het actieprogramma omvat maatregelen van politie, corporaties en vele gemeentelijke diensten. Een greep uit het programma: Het CWI, uitkeringsorganisatie UWV en de dienst Werk en Inkomen van de gemeente hebben toegezegd versneld hun systemen te stroomlijnen en nog voor eind 2005 het gezamenlijke loket Marktplein Noord te realiseren. Stadsdeel Noord is verder voorstander van het creëren van economische kansenzones in achterstandswijken. In Noord neemt de werkloosheid toe; het percentage schooluitvallers ligt hoger dan elders in de stad en stijgt bovendien snel. Nieuwe preventieprogramma’s moeten er voor zorgen dat minder mensen ontsnappen aan hulp. Een groot aantal bewoners in Nieuwendam-Noord is bekend bij Bureau Jeugdzorg. In delen van Oud Noord is sprake van een concentratie van problematische gezinssituaties. Veel van deze gezinnen zijn nu niet ontvankelijk voor hulp. Met een integrale aanpak van verslaafde veelplegers moet de overlast worden beperkt. Ook worden criminele jeugdgroepen beter in kaart gebracht. Noord komt met voorrang in aanmerking voor mobiel cameratoezicht. In Noord zijn gemiddeld iets meer veelplegers te vinden dan in de Westelijke Tuinsteden. De criminele 12-minners zijn er sinds enige tijd oververtegenwoordigd. Ook komen er steeds meer zwervers, verslaafden en drugspanden. Het basisonderwijs krijgt een betere begeleiding, de doorstroming van VMBO naar MBO wordt gestimuleerd en met de bouw van een avondschool op het Shell-terrein moet de trek naar scholen in Zuid worden verminderd. Het gemiddelde opleidingsniveau is in Noord traditioneel lager dan in de rest van de stad. Het onderwijs scoort er nog steeds relatief laag, zo blijkt uit de jaarlijkse Cito-scores.