Vanuit haar werkkamer kijkt stadsdeelvoorzitster Marijke van Schendelen uit over het Buikslotermeerplein. De grote parkeerplaats, de markt en het onbestemd ogende winkelcentrum Boven ‘t Y moeten de komende jaren worden omgevormd tot een bruisend stadscentrum. Het nieuwe stadsdeelkantoor, een onderdeel van het plan, staat er al. Het is een voorpost van het Nieuwe Noord, een symbool van de voortrekkersrol die het stadsdeelbestuur vervult. Hoogtepunt van het plan moet een monumentaal kantoorpand van 150 meter hoog worden dat als een moderne toegangspoort boven de Leeuwardenweg zal torenen.
“Toen ik in de jaren negentig in de stadsdeelraad zat, overheerste hier de gedachte: als je voor een dubbeltje geboren bent, word je nooit een kwartje”, legt Van Schendelen uit. “Ik zag dat anders, en het toenmalig dagelijks bestuur onder Hans Oosterbaan gelukkig ook. Dat heeft er hard aan getrokken om een cultuuromslag te bewerkstelligen. Er bestonden al plannen, voor de Noord/Zuidlijn, de herontwikkeling van de Banne en Nieuwendam-Noord, De Bongerd en het vrijkomende Shell-terrein. Amsterdam-Noord werd een stadsdeel met ontwikkelingstaken, net als Zuidoost en de Westelijke Tuinsteden. Na gespreksrondes met onder andere bewoners werd een brede toekomstvisie opgesteld die een einde moest maken aan het pessimisme.” Besloten werd dat er een uitbreiding van het ambtelijke apparaat moest komen met een projectenorganisatie. In oktober vorig jaar werd daarom de Projectenorganisatie Panorama Noord in het leven geroepen, waar de zes grote nieuwbouw- en vernieuwingsprojecten (zie projectkaders) onder vallen.

“Naast volkshuisvesting hebben de projecten ook een economische en een sociale poot”, vervolgt Van Schendelen. “We willen de werkgelegenheid stimuleren en moeten bijvoorbeeld ook rekening houden met de eisen die de invoering van de brede school stelt aan een schoolgebouw. Ook daarvoor is nieuwbouw nodig. We hebben gekozen voor een integrale aanpak vanuit één projectenorganisatie, in plaats van per project en vanuit de verschillende sectoren. Panorama Noord is een eenvoudige, op de uitvoering gerichte organisatie. Ze zorgt ervoor dat de sectoren minder worden belast.”

Wantrouwen

Het is een constructie die op een zeker wantrouwen stuit, onder de bevolking en met name bij de in maart gekozen stadsdeelraad. De raad klimt in de gordijnen als een door Panorama Noord genomen beslissing over een nieuw kinderdagverblijf naar zijn idee niet of onvoldoende is besproken in de commissie Welzijn. Groot is ook de ontsteltenis als in het voorjaar een officiële folder verschijnt over de bouwplannen voor de nieuwe wijk De Bongerd. Die blijken, na onderhandelingen tussen het vorige dagelijks bestuur en de ontwikkelingscombinatie, sterk af te wijken van het Stedenbouwkundig Programma van Eisen (SPvE) dat eerder door de deelraad is goedgekeurd. Er worden 1604 woningen gebouwd in plaats van de afgesproken 1734. En het ondergrondse parkeren vervalt, waardoor veel groen verdwijnt. De stadsdeelraad zegt hierover niet te zijn geïnformeerd en eist stillegging van de planvorming. Oppositiepartij GroenLinks vraagt zich af of Van Schendelen nog wel greep heeft op de projectenorganisatie en ook de PvdA, de partij van Van Schendelen, vindt dat de gang van zaken geen schoonheidsprijs verdient. Coalitiepartner VVD stelt het DB schriftelijke vragen over de projectenorganisatie: waarom moest die er eigenlijk komen? Is de sector Wonen en Werken in Noord niet capabel genoeg? Deelraadslid Kees Diepeveen van GroenLinks voelt zich voor het blok gezet: “Wij willen dat het plan dichter in de buurt van de oorspronkelijke uitgangspunten komt, met het risico dat er opnieuw moet worden onderhandeld. Tegelijkertijd willen we de aanleg niet verder ophouden.”
“Ik kan me voorstellen dat in de voortvarende aanpak van Panorama Noord minder rekening wordt gehouden met bewoners en met de deelraad, en dat er minder zorgvuldig wordt gecommuniceerd”, zegt Diepeveen over de mogelijke oorzaak van het conflict. Ook een organisatie als Amsterdam Noord Groene Stad aan het Water (ANGSAW), die waakt over het ‘groenstedelijke’ karakter van het stadsdeel, vraagt zich af wat er achter de schermen bij Panorama Noord gebeurt. ANGSAW-secretaris Roel Poppe vertelt dat het ondergronds parkeren in De Bongerd niet doorgaat omdat de aangetroffen vervuiling met teerolie erger blijkt dan gedacht. Daardoor kan er niet diep worden gegraven. “Maar in de jaren tachtig werden de tuinders op het toenmalige volkstuincomplex De Bongerd al gewaarschuwd dat ze beter geen sla uit eigen tuin konden eten”, zegt Poppe. “Later werd zelfs gesproken over een miljoenensubsidie van de provincie voor sanering van de grond. De ondiepe vervuiling was dus bekend. Je vraagt je af of ze dit argument niet achteraf alsnog van stal hebben gehaald. Waren er misschien andere redenen om die ondergrondse garages niet aan te leggen? Gaat het niet gewoon om een bezuiniging?”

Bouwen met behoud van het Noordse

Van Schendelen wijt het wantrouwen aan wat ze noemt een ‘informatieachterstand’ bij de nieuwe deelraad. Om de raadsleden bij te praten over de besluiten die in de vorige raadsperiode zijn genomen over zowel Panorama Noord als De Bongerd, besluit ze eind september twee speciale informatieavonden te beleggen. Samen met Ted Zwietering, directeur van de projectenorganisatie, geeft ze uitleg over de verantwoordelijkheden en procedures bij Panorama Noord.
Het dagelijks bestuur is verantwoordelijk voor wat de projectorganisatie doet. In opdracht van het dagelijks bestuur onderhandelt de projectorganisatie met marktpartijen, zegt Zwietering. “Geheid zitten er verschillen in het onderhandelingsresultaat en de uitgangspunten die de raad heeft vastgesteld”, aldus de projectdirecteur. Maar een eventueel afgesloten ontwikkelingsovereenkomst heeft een ontbindende voorwaarde: de raad moet het gewijzigde plan goedkeuren. Het is dus uiteindelijk aan de deelraad om al dan niet in te stemmen met het gewijzigde plan. Zwietering geeft de raad ook nog een advies: wees specifiek als het gaat om ‘extraatjes’ in het bouwprogramma. Veel milieu-eisen als een warmtekrachtkoppeling, gebruik van regenwater en ondergronds parkeren sneuvelen in de loop van het traject, veelal omdat ze te duur blijken. “Je kunt beter drie dingen opnemen die je echt wilt hebben, dan twintig waarvan er zeventien uiteindelijk niet haalbaar zijn.”
Met de projectenorganisatie wordt bespaard op het inhuren van externe krachten, zegt Zwietering. En die zijn twee keer zo duur als vaste werknemers. Bij Panorama Noord is inmiddels een twintigtal mensen in dienst genomen. Naast Zwietering gaat het om acht procesmanagers, die verschillende projectgroepen moeten aansturen, vier adviseurs en overige stafmedewerkers. De procesmanagers betrekken hun mankracht weer voor een groot deel uit de sector Wonen en Werken en andere sectoren.
Anders dan bij Parkstad is het niet nodig een grootstedelijke organisatie op te zetten, vertelt Van Schendelen. Alles gebeurt in Noord immers binnen één en hetzelfde stadsdeel. Daarbij is Noord ook in staat alles zelf te doen; het is een groot stadsdeel met voldoende geschikte mensen.
“Panorama Noord stelt ons in staat te ontwikkelen in het belang van Noord en met behoud van het Noordse”, aldus Van Schendelen. Het stadsdeel zou er niet blij mee zijn als de noordelijke IJ-oeverprojecten als grootstedelijke projecten werden aangewezen. De IJ-oever moet onderdeel worden van Noord en geen gouden randje. “Nu kunnen we daar greep op houden, omdat alle betrokkenen goed in onze organisatie zijn geïntegreerd”, aldus Van Schendelen.

‘Megalomaan’

Diepeveen noemt het Panorama Noord-project megalomaan. De noordelijke IJ-oever kan wat hem betreft beter als grootstedelijk project worden ontwikkeld. Noord is te klein en heeft te weinig gekwalificeerd personeel voor zo’n enorme ontwikkelingsopgave, vindt hij. Het staat niet sterk tegenover projectontwikkelaars, en procedures als het uitplaatsen van bedrijven zijn te ingewikkeld voor het stadsdeel. In het centrumgebied moeten ze het veel rustiger aandoen, meent Diepeveen. “Ze willen met een hele horde hijskranen een nieuw centrum uit de grond trekken, maar kunnen beter het bestaande winkelcentrum Boven 't Y wat extra impulsen geven om de functiemenging te vergroten.”
Ook Roel Poppe van ANGSAW vindt dat er te hoge verwachtingen zijn van het nieuwe stadscentrum: “Eindpunten van metrolijnen krijgen niet zo gauw een centrumfunctie; knooppunten daarentegen wel.” Hij ziet meer perspectief in het eerst realiseren van een sterke woonfunctie in het gebied, met voorzieningen voor de bewoners. Daarnaast kan er ruimte worden gereserveerd voor eventuele grootstedelijke voorzieningen. Van Schendelen is verbaasd over deze kritiek. Boven 't Y is nu al een van de meest florerende winkelcentra in het land. Bovendien wordt in de provincie gedacht aan het doortrekken van de metro naar Purmerend.
De metrolijn speelt een hoofdrol in de plannen; naast het centrumgebied is ook het nieuwe Van Hasselt-gebied om een halte geprojecteerd. Toch was de komst van de metro geen conditio sine qua non voor de plannen voor het centrumgebied en het Van Hasselt-gebied. “We gingen er gewoon van uit dat hij er kwam”, aldus Van Schendelen. “Anders zou het bestaande wegennet moeten worden verbreed en uitgebreid, maar dat kun je ook niet onbeperkt doen.”

Recessiebestendig bouwen

De clichés over het ‘Siberië van Amsterdam’ zijn talrijk. In 1996 somberde journalist/schrijver Jan Donkers in het boek Zo dicht bij Amsterdam over “de onmogelijkheid dat Noord ooit nog eens iets zal ontwikkelen als een eigen agora, een eigen karakter, een identiteit die vlamt of een roep die de wereld overgaat…” Ondanks dit negatieve beeld is de bevolking van Noord redelijk tevreden over de eigen buurt. Volgens het recente leefbaarheidsonderzoek van de Stedelijke Woningdienst en de AFWC (zie NUL20 nr. 4) waarderen de bewoners de eigen woonomgeving met een rapportcijfer van 7,1. Noord komt hiermee van de veertien stadsdelen op een gedeelde vierde plaats; het moet alleen de binnenstad, Oud Zuid en Zuideramstel boven zich dulden. En waar veel inwoners van Amsterdam te kennen geven dat ze het liefst in populaire gebieden als Zuid, Centrum, Oud Zuid en de Jordaan wonen, laten Noordelingen weten dat ze graag in Noord blijven. Ze willen hooguit doorschuiven naar een betere stek in het stadsdeel. Het is daarom de vraag of de huidige inwoner van Noord zitten te springen om het nieuwe stadshart, met zijn vele tienduizenden vierkante meters kantoorruimte, zijn Ikea, megabioscoop en topsportcentrum.

Het stadsdeelbestuur is in ieder geval vastbesloten om Harry Slingers Ik verveel me zo (in Amsterdam-Noord) definitief tot een gouwe ouwe uit een voorbije tijd te maken. Het zet in economisch minder voorspoedige tijden hoog in op kantorenbouw en een groei van de werkgelegenheid met 30 duizend arbeidsplaatsen tot 2015. Van Schendelen vindt deze streefcijfers niet te ambitieus. “De werkgelegenheid in Noord is afgelopen jaren gestaag gegroeid (van negentienduizend arbeidsplaatsen in 1991 naar 26 duizend in 2002, JvdT). Het was alleen niet zo duidelijk zichtbaar; er kwamen en komen vooral kleine bedrijven bij, vaak eenmanszaakjes. We mikken ook niet op de komst van bijvoorbeeld grote banken. We zijn een goedkope vestigingsplek en kunnen daarom aantrekkelijk zijn voor bedrijven, juist nu het economisch minder gaat.” En goedkoop is Noord, vooral door de lage grondprijzen en ontwikkelkosten. De huurprijs van een kantoor aan de Zuid-as is drie keer die van het duurste kantoor boven het IJ. De lage grondprijzen stellen Noord overigens ook in staat 30 procent sociale woningbouw neer te zetten, voegt Van Schendelen er aan toe. Een investeerder als ING Real Estate, betrokken bij de ontwikkeling van het centrumgebied, is zeer enthousiast over de plannen, benadrukt het stadsdeelbestuur. Vooral nu vaststaat dat de Noord/ Zuidlijn er komt.
Daarbij wordt er ‘recessiebestendig’ gebouwd. In het geheel en binnen de projecten zijn faseringen aangebracht. “We zorgen er eerst voor dat we iets af krijgen, voordat we het volgende ter hand nemen. Zodoende blijven we niet met grote gaten en half afgemaakte dingen zitten. De stad verandert niet in een grote bouwput”, zo verzekert de stadsdeelvoorzitster, die tevens portefeuillehouder Panorama Noord is. Bij de nieuwbouw van kantoren wordt rekening gehouden met een alternatieve bestemming voor als de bedrijfsruimte niet te slijten is. In dat geval krijgen bouwlagen of hele gebouwen een woonfunctie. GroenLinks-deelraadslid Diepeveen is er niet van onder de indruk: “Dat leidt tot casco-achtige Oostblokbouw.” Volgens hem is er maar een manier van recessiebestendig bouwen: “dat is in een aantal gevallen niet bouwen, of alleen woningen, want daar is nog wel behoefte aan.”
Noord is met zijn inwonertal van 90 duizend even groot als Leeuwarden of Delft. Zeker is dat het aantal de komende jaren nog sterk zal stijgen, volgens de toekomstvisie tot 134 duizend rond 2030. In de toekomstvisie wordt erop gehamerd dat het groene, tuinstedelijke en landelijke karakter van het stadsdeel voor een groot deel behouden blijft. Om het landelijke element te versterken wordt onder meer de oude Waterlandse Zeedijk hersteld. Het is de blik op de dijk die de haat-liefdeverhouding van geboren en getogen noorderling Jan Donkers doet omslaan in liefde.
“Wat mooi, dat we dit in Amsterdam hebben”, besluit Donkers zijn boek.

Meer info:
www.centrumamsterdamnoord.nl
www.noord.amsterdam.nl
Zie woonbarometer voor woningbouwproductie