Overal in het land komen huishoudens in de problemen door de hoge kosten van stadswarmte. Doordat corporaties de startmotor van de warmtetransitie zijn, worden veel sociale huurders geraakt. Wordt het niet tijd voor een fundamentele discussie over de betaalbaarheid van stadswarmte? “Met een financieel onuitvoerbare opgave laten wij ons niet (meer) op pad sturen.”
De belofte dat sociale huurders die overstappen op stadswarmte niet meer geld kwijt zijn dan voor aardgas is steeds lastiger in te lossen. Helemaal nu sommige warmteleveranciers de vaste maandelijkse kosten enorm hebben verhoogd. Vattenfall verhoogde het vastrecht van jaarlijks 600 euro in 2023 naar bijna 800 euro nu. Ter vergelijk: het vastrecht voor gas is zo’n 320 euro. Maandelijks is het verschil tussen stadswarmte en aardgas dus zo’n 40 euro.
Sommige corporaties hebben met Vattenfall prijsafspraken gemaakt over het vastrecht, of kopen het af en compenseren daarmee een deel van de extra vaste kosten. Ingewikkeld daaraan is dat niet iedere sociale huurder dat geluk heeft. Bovendien kunnen corporaties niet aan de gang blijven. Een actueel voorbeeld is de net gerenoveerde en aardgasvrij gemaakte Gentiaanbuurt in Amsterdam-Noord. Huurders zouden aanvankelijk niet meer betalen voor stadswarmte, maar zitten nu toch met enorm gestegen kosten. Afhankelijk van de afspraken rondom de renovatie en terugkeer heeft verhuurder Ymere vorig jaar voor een deel van de huurders het verschil tussen het vastrecht van aardgas en stadswarmte in de Gentiaanbuurt gecompenseerd. Maar nieuwe huurders krijgen die compensatie niet.
“We kunnen niet aan bewoners met een bescheiden inkomen vragen om extra kosten te betalen voor de energietransitie.”
Nu dat vastrecht wéér omhoog is gegaan, is voor Ymere de grens bereikt. De corporatie gaat niet wéér geld bijleggen. Omdat ze met de gemeente, Vattenfall en de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties (AFWC) in gesprek zijn om iets aan de hogere kosten te doen, wil Ymere niet inhoudelijk op de zaak ingaan. Maar de corporatie blijft erbij dat sociale huurders niet de dupe van de tariefsverhogingen mogen worden. Gaan de betrokken partijen de hogere kosten nu als een hete aardappel aan elkaar doorschuiven?
ACM moet scherper kijken
De AFWC zegt desgevraagd het onverantwoord te vinden om huurders onder de huidige voorwaarden aan te sluiten op stadswarmte. “De corporaties vinden dat we de belofte dat de overstap van aardgas naar stadswarmte niet duurder zou worden, moeten nakomen”, zegt directeur Anne-Jo Visser. “We kunnen niet aan bewoners met een bescheiden inkomen vragen om extra kosten te betalen voor de energietransitie.”
Wat dat concreet betekent voor de projecten die op de rol staan om aangesloten te worden, moet nog blijken. Visser: “Wij maken ons net als de bewoners zorgen over de ontwikkeling van de kostenstijging van warmte en het vastrecht daarin. De Autoriteit Consument en Markt (ACM) ziet toe op de prijzen, maar wij denken dat er scherper gekeken kan worden naar welke kosten je toerekent aan bijvoorbeeld vastrecht. Warmtebedrijven, ACM en het Rijk moeten veel meer oog hebben voor de betaalbaarheid van bewoners. Wij hebben al wel een plan B, maar we willen eerst tot een oplossing zien te komen met de gemeente en Vattenfall.”
Rekening niet bij huurders
Als het aan Vattenfall ligt nemen eigenaren een deel van de vastrechtkosten over. Zij zijn immers minder kwijt aan onderhoud en afschrijving van de cv-ketel, is hun redenering. Visser wijst erop dat óók Vattenfall en de gemeente Amsterdam hebben afgesproken dat sociale huurders niet meer gaan betalen. “Corporaties betalen het inpandig leidingwerk zonder huurverhoging en we betalen een bijdrage voor de aansluiting van de woning op het warmtenet. Dat kunnen we betalen omdat wij dan geen kosten meer maken voor onderhoud en afschrijving van de cv-ketel voor de komende 15 tot 25 jaar. Wij isoleren daarnaast woningen zonder huurverhoging. We kunnen onmogelijk nog meer kosten voor onze rekening nemen. Want die landen uiteindelijk indirect alsnog bij de huurders.”
De AFWC verwacht van Vattenfall en de gemeente dat zij compensatie gaan betalen. Het gesprek hierover loopt nog. Het invoeren van een energietoeslag zou volgens Visser een landelijke oplossing zijn voor het probleem van de overal gestegen vastrechtkosten. Bewoners met een bescheiden inkomen die zelf de overstap naar duurzame warmte niet kunnen betalen zouden hiermee kunnen worden ondersteund.
De Amsterdamse woningbouwcorporatie Rochdale vindt dat het tijd is dat de betrokken partijen erkennen dat het uitrollen van het warmtenet om aardgas te vervangen onder de huidige omstandigheden financieel niet uit kan. Tenminste, niet als je wil dat bewoners gegarandeerd betaalbare energie krijgen, Vattenfall voldoende investeringsruimte houdt en corporaties (lees: huurders) niet opdraaien voor de kosten, stelt woordvoerder Pim de Ruiter.
Financieel onuitvoerbaar
De (landelijke) politiek moet volgens De Ruiter goed nadenken over de financiering van de energietransitie. Aansluiten op stadswarmte zonder dat de benodigde 70 procent meerderheid van de bewoners dat wil, is volgens hem gewoon niet de juiste weg. “Doordrukken is niet realistisch. En als er geen overheidsgeld bij komt, is onze woningen aansluiten op het warmtenet momenteel niet haalbaar. Met een financieel onuitvoerbare opgave laten wij ons niet (meer) op pad sturen. Aanvullende kaders of middelen zijn nodig.”
“Het compenseren voor een deel van de vastrechtkosten door woningcorporaties is géén structurele oplossing”
De businesscase van warmtenetten valt of staat met het aantal afnemers. Voldoende massa is cruciaal, vandaar ook de landelijke keuze om corporaties als startmotor te laten fungeren.
Volgens De Ruiter vonden de corporaties het de moeite waard om samen met Vattenfall en de gemeente te onderzoeken hoe ze de ontwikkeling van stadswarmte konden versnellen. “Intussen is er ontzettend veel dynamiek in de wereld van energie(prijzen), beleid en toekomstige regelgeving, wat maakt dat er geen stabiele context is om een praktijk te ontwikkelen die voldoende aantrekkelijk is voor bewoners én technisch en financieel uitvoerbaar is”, aldus De Ruiter.
Meer transparantie
Het compenseren voor een deel van de vastrechtkosten door woningcorporaties is volgens De Ruiter géén structurele oplossing, ook al pleit de Woonbond hier wel voor. Als oplossing voor de korte termijn stelt Stichting !WOON een niet-meer-dan-anders-vangnet voor, bedoeld om huurders voor het verschil tussen de vastrechtkosten voor gas en warmtenet te compenseren. Net als veel experts roept ook !WOON op tot meer transparantie over de kosten en risico’s van warmtenetten maar ook andere alternatieven voor aardgas.
Volgens Annelies Huygen, hoogleraar ordening van de energiemarkten aan de Universiteit Utrecht en onderzoeker bij onderzoeksinstituut TNO, kan de ACM nu onvoldoende toezicht houden omdat de energiebedrijven niet wettelijk verplicht zijn om transparant te zijn over kosten en tarieven. Dat Vattenfall geen inzicht geeft, leidt bij potentiële afnemers tot wantrouwen. Als zij vragen stelden over de betaalbaarheid van stadswarmte voerden zowel Vattenfall als de gemeente in het verleden steevast aan dat de prijzen ruim onder het door de ACM vastgestelde maximum bleven.
In 2024 rekent het warmtebedrijf echter wél het maximumtarief. Waarnemend wethouder Rutger Groot Wassink, zelf een tevreden afnemer van stadswarmte zo blijkt tijdens een raadsvergadering, vindt dat onacceptabel. Eerder was afgesproken dat Westpoort Warmte (het warmtebedrijf van Vattenfall en de gemeente Amsterdam) bij de 25 procent goedkoopste warmtetarieven zou zitten, mits er voldoende winst wordt gemaakt.
Vanwaar dat hoge vastrecht?
De gemeente lijkt ervan uit te gaan dat de problemen met de betaalbaarheid voorbij zijn als de nieuwe Warmtewet in werking treedt. Het vastrecht is mede zo hoog doordat de prijs voor warmte is gekoppeld aan de prijs voor aardgas. De kosten die eigenaren kwijt zouden zijn aan een cv-ketel worden namelijk meegenomen in de berekening van het vastrecht. De ACM gaat uit van een enorm hoog bedrag voor afschrijving en onderhoud, waardoor het maximale vastrechttarief dat warmtebedrijven mogen rekenen zo hoog uitvalt.
In de nieuwe wet wordt de koppeling met de aardgasprijs losgelaten en worden de prijzen gebaseerd op de werkelijke kosten die warmteleveranciers maken. De ACM bepaalt wat het maximale rendement is. Heeft de ACM dan wel voldoende inzicht in de daadwerkelijke kosten? Ook dan moet duidelijk zijn dat het niet de meest kwetsbare groepen kunnen zijn die opdraaien voor onvoorziene hoge kosten.
Ontwikkeling Haagse warmtenetten ligt stil
Een ander punt is dat het maar de vraag is of de kosten op dit moment wel te voorspellen zijn. In de gemeente Den Haag ligt de ontwikkeling van warmtenetten mede om die reden voorlopig stil. De businesscase is niet rond te krijgen en er zijn te veel onzekerheden in de markt, mede door de komst van nieuwe wetgeving, aldus het college. Voor private bedrijven is het onduidelijk welke prijzen zij straks kunnen berekenen, zegt de Haagse wethouder Energietransitie tegen Binnenlands Bestuur. Volgens hem zijn de wijken waar collectieve warmtenetten kansrijk zijn precies de plekken waar de meest kwetsbare mensen wonen. Steden hebben meer geld van het Rijk nodig om te zorgen dat zij niet de dupe worden.
Ook binnen de gemeenteraad van Amsterdam wordt er gemord. De energietransitie zou betaalbaar moeten zijn voor de bewoners en niet voor verdere ongelijkheid mogen zorgen. De PvdA wil bijvoorbeeld dat de gemeente en Ymere in gesprek gaan over de vraag: zouden jullie de keuze voor stadswarmte nu alsnog maken? Er waren immers ook andere alternatieven mogelijk in de Gentiaanbuurt en de ernaast gelegen Van der Pek-buurt.
Vertraging verduurzaming
Aan het begin van de warmtetransitie werd vaak gezegd dat burgers verleid moeten worden. Als huurders geen vertrouwen hebben in de betaalbaarheid stemmen ze tegen. Dit gebeurde tot grote verbazing van de Alliantie met hun project in Molenwijk (ook in Amsterdam-Noord). Zij dachten een aanbod te doen waar bewoners geen nee tegen konden zeggen. Ook in de Gentiaanbuurt hadden mensen bedenkingen. Zij maakten zich zorgen over de duurzaamheid van de warmte en over de betaalbaarheid. Vanwege de garantie dat stadswarmte niet duurder zou zijn, gingen ze akkoord. Dat is vooralsnog niet waargemaakt. Er is nauw contact tussen de bewoners van de Gentiaanbuurt en de Van der Pek-buurt waar Ymere stadswarmte wil, maar waar uit onderzoek blijkt dat er ook alternatieven mogelijk zijn. Dat leidt tot heftige discussies met de bewoners en ook tot vertraging.
Aansluiting op stadswarmte gaat vaak in combinatie met woningverbetering. Als er weerzin ontstaat tegen stadswarmte en daardoor de woningverbetering niet plaatsvindt (of vertraging oploopt, zoals in de Van der Pekbuurt), dan komt de verduurzamingsopgave zomaar jaren op achterstand te staan. Er hangt dus enorm veel af van het vertrouwen in Vattenfall als betrouwbare warmteleverancier en de ACM als waakhond.
Gezien de grilligheid van de energiemarkt stelt !WOON dat vanuit het bewonersperspectief energiebesparing op dit moment het meest logisch is om de energielasten betaalbaar te houden. Bewoners worden dan tegelijk meer bewust gemaakt over het feit dat onze huidige energievoorziening en -kosten straks niet meer vanzelfsprekend zijn. Hielke Ploeg, programmaleider Programmateam Bewoners en Energietransitie: “Er is nu de kans om bewoners voor te bereiden op de veranderingen die komen gaan en hen mee te nemen in de dilemma’s en de keuzen waar we als gemeenschap voor staan.”