Image

Er is tot op Europees niveau interesse in de innovatieve warmtenetplannen van buurtcoöperatie MeerEnergie uit de Amsterdamse Watergraafsmeer. Op deze schaal restwarmte uit datacentra gebruiken als bron voor een warmtenet is dan ook nog nooit vertoond. Laat staan als bewonersinitiatief. Belangstelling te over; maar tegelijkertijd lukt het maar niet om toezeggingen te krijgen van financiers.

Voorzitter Ardine Nicolaï ziet haar verkiezing tot WarmteTransitieMaker 2022 als teken aan de wand dat iedereen die actief is in de warmtetransitie zoekende is. “En blijkbaar worden wij daarin als voorbeeld gezien. Want als het Expertisecentrum Warmte een bedrijfsuitje heeft, dan komen ze bij ons. Als minister Rob Jetten wil kijken welke consequenties voorstellen voor de nieuwe Warmtewet hebben, dan vraagt hij dat ook ons. Afgelopen najaar kwamen Europese beleidsmakers op het gebied van de energietransitie bij elkaar. Naar wie kwamen ze toe? Naar ons.”

Eindstreep?

Blijkbaar wordt MeerEnergie gezien als lichtend voorbeeld. En toch. Hoewel de warmtepijpen inmiddels de grond ingaan, blijft onzeker of het initiatief de eindstreep zal halen. Hoe dat zit?
De feiten: MeerEnergie heeft de toezegging dat Equinix de restwarmte van hun datacenter op het Science Park ten minste 20 jaar gratis ter beschikking stelt. Ook infraspecialist Firan is aan boord. En omdat de openbare ruimte in Middenmeer toch op de schop moest, heeft de gemeente het moment aangegrepen om vast een deel van het warmtenet aan te leggen.
De buizen liggen straks in de straat, maar alle overige technologie moet dan nog worden aangelegd. MeerEnergie heeft een uitgewerkt businessplan klaarliggen waarin de volgende stappen zijn beschreven. Maar gebrek aan kapitaal is nu de bottleneck.

Impasse

Het probleem is volgens Nicolaï dat iedereen naar elkáár kijkt: “De banken kijken naar de gemeente voor garanties. De gemeente kijkt naar ons: kunnen jullie wel garanderen dat er 'volloop' is, dus dat straks voldoende mensen warmte afnemen. Bij bewoners is er veel enthousiasme, maar die gaan niet tekenen bij het kruisje als ze niet weten welke tarieven ze straks moeten betalen. Dus wij kijken weer naar de banken.” En dus is er een impasse.

Subsidie is in elk geval onontbeerlijk. Er kan volgens Nicolaï nog geen warmtenet in de bestaande bouw worden aangelegd zonder publiek geld. Maar MeerEnergie viel voor subsidie al een paar keer buiten de boot. Als proeftuin meedoen aan het Programma Aardgasvrije Wijken zou voor de hand liggen, maar de gemeente kon maar één project voordragen. De keuze viel op aquathermieproject Ketelhuis WG. Ook een burgercoöperatie, alleen veel kleinschaliger en met een grote huiseigenaar aan boord, woningcorporatie Stadgenoot. Als 70 procent van de huurders meedoet, betaalt Stadgenoot de benodigde gebouwmaatregelen om aan te sluiten – zonder de huur te verhogen.
In dit deel van de Watergraafsmeer is echter tachtig procent van de woningen particulier eigendom. Dat is een zeer complicerende factor, waaronder het risico van langer durende aanloopverliezen; elke eigenaar maakt immers zijn eigen afweging of en wanneer hij instapt.
Ook bij een aanvraag bij het Groeifonds met het consortium NieuweWarmteNu! viel MeerEnergie buiten de boot. De aanvraag werd gedeeltelijk gehonoreerd, maar niet alle projecten konden daarvan meeprofiteren. “We moesten aangeven hoe ver we af zaten van 'financial close', terwijl het hele proces juist aan het rollen zou zijn geraakt als het Groeifonds dat geld had toegekend. Reken maar dat de banken dan stonden te springen. Ons project valt gewoon buiten alle regelingen en verwachtingen.”

Ontwikkelsubsidie

MeerEnergie heeft nu geld nodig om de volgende stappen te zetten. “Er gaat ontzettend veel tijd en geld zitten in het opstarten van een bedrijf. Daarvoor wordt normaliter een bepaald percentage van de hele investering berekend. Ketelhuis WG gebruikt daar 3 miljoen euro voor, wij kunnen het voor minder dan de helft hiervan. Dat komt doordat wij samenwerken met Firan, wij kunnen profiteren van opgedane kennis bij Ketelhuis WG en omdat we met (vrijwillige) deskundigen uit de buurt heel veel zelf hebben gedaan.”

Volgens Nicolaï moet de gemeente nu voor dat ontwikkelgeld zorgen. Helaas is het Klimaatfonds al leeg. "Weet je waarom? Omdat ze 50 miljoen euro hebben gereserveerd voor Vattenfall. Terwijl onze businesscase al heel lang op tafel ligt en ze wisten dat we dit geld nodig hebben. Kennelijk zijn partijen als Vattenfall toch veiliger voor banken en overheden dan bewoners.”
Dat niemand het avontuur met hen durft aan te gaan, vindt ze heel spijtig. Want welk risico is er? “Natuurlijk willen mensen warmte van ons afnemen! All-electric is voor de meeste woningen duurder, omdat er veel moet worden geïsoleerd en aangepast, denk aan vloerverwarming. Daar hebben we onderzoek naar laten doen. Het is ook maar de vraag of het elektriciteitsnet een straat vol warmtepompen aankan.”

Hoop gevestigd op minister Jetten

MeerEnergie heeft haar hoop ook gevestigd op nieuwe subsidieregelingen van de minister van Economische Zaken en Klimaat, Rob Jetten. Stel dat ze daarvoor wel in aanmerking komen, dan is het zaak alles gereed te hebben om direct uit de startblokken te komen. Dat kan alleen als de gemeente de eerder genoemde ontwikkelsubsidie verstrekt. Er is wel enige haast geboden, want straks gaan ook de straten in Middenmeer-Zuid open voor groot onderhoud en de vervanging van de infrastructuur. Dan moeten gelijktijdig ook daar de warmtepijpen de grond in. De aanlegkosten voor de buizen in het noordelijke gedeelte bedroegen al 11,2 miljoen euro, maar of de gemeente ook de aanleg in Middenmeer Zuid gaat financieren als de realisering van het warmtenet niet dichterbij komt, is de vraag. “Als we nu niet meekunnen met het groot onderhoud, dan lopen we enorme vertraging op. Dat is slecht voor de businesscase en slecht voor het milieu.”
Timing is dus belangrijk. Met een nieuwe minister die het belang van publieke warmtenetten inziet, lijkt er momentum te zijn. Nicolaï beaamt dat, tegelijk: “Toen Groningen ging verzakken en later toen de oorlog in Oekraïne uitbrak, dachten we dat ook. De vraag blijft toch wel: hoe urgent moet het nog worden? We zouden wel gek zijn als we niet die restwarmte op Science Park gebruiken. En we laten ook een kans voorbijgaan als we dat niet doen met de bewoners die nu zo geëngageerd zijn. Als we over een jaar of anderhalf geen stappen hebben gezet, dan weet ik niet hoe we nog mensen moeten motiveren. De belofte die we aan bewoners kunnen doen, wordt dan wel heel wankel.”

Publiek net?

Is samenwerking met een kapitaalkrachtig energiebedrijf geen oplossing? Een constructie waarin MeerEnergie een minderheidsbelang krijgt is voor Nicolaï een no go. “Ons hele bestaansrecht is zeggenschap. We willen het zelf doen omdat we vinden dat energie geen product is om winst mee te maken. We willen zelf kunnen besluiten of we willen verduurzamen of hoe de verhouding is tussen vastrecht en verbruikskosten. Als je een commerciële partij daar een meerderheid in geeft, dan is dat helemaal weg.”
Jettens aankondiging dat de infrastructuur van warmtenetten op termijn in publieke handen moet komen – in ieder geval voor 51 procent – past wel bij de overtuiging van energiecoöperaties (met brancheorganisatie EnergieSamen) dat energie een basisbehoefte waarmee je geen winst zou moeten willen maken.

Maar wat is publiek? Juridisch is een coöperatie een privaatrechtelijke onderneming en geen publieke partij. Nicolaï: “Wij mogen winst maken, al willen we dat niet en gaan we dat niet doen. Maar publieker dan dit krijg je het natuurlijk niet. Daarom spreekt EnergieSamen inmiddels over ‘warmteschappen’ om zich te onderscheiden van de bedrijfskundige term coöperatie.” De verwachting is dat Jetten met een oplossing komt, de vraag is alleen wanneer.
Overigens zijn de energiebedrijven fel tegen de 'nationalisering' van de warmtenetten. Volgens de brancheorganisatie Energie-Nederland gaat deze ingreep leiden tot vertraging van de transitie.
Een ander punt waar warmteschappen hard voor moeten lobbyen is dat in de plannen voor die nieuwe wet staat dat kleine collectieve warmtesystemen maximaal vijftienhonderd verbruikers mogen hebben. Een probleem voor MeerEnergie, dat mikt op minimaal vijfduizend aansluitingen.

Gemeente aan zet

Hoe dan ook is de gemeente nu aan zet. Als die MeerEnergie voor 2024 aanwijst om hun plan te gaan uitrollen, dan kunnen ze voort. Op dit moment is er voor dit gebied geen alternatief.
Nicolaï is al vanaf 2015 met MeerEnergie bezig. Ze blijft strijdlustig. “Waarom wij als bewoners volhouden? Omdat wij ervan overtuigd zijn dat het moet gebeuren. We moeten van het gas af, we moeten met z’n allen aan dat warmtenet, want dat is echt duizend keer voordeliger en duurzamer dan alle andere oplossingen. En wij hebben hier een bron naast de deur. Het moet gewoon gebeuren.”

In deze nieuwbouwwijk is het contract al ondertekend

Image MeerEnergie is niet de enige partij die restwarmte van Equinix wil inzetten. Energieleverancier Eneco gaat zorgen voor een warmte- en koudenet voor de verwarming, de koeling en warm kraanwater in drie deelgebieden in Amsterdam Wees­pertrekvaart Midden/Oost (W-M BK, deel van het blauwe deelgebied), Amstelkwartier 3e fase (A3) en Kauwgomballenkwartier. Dit is de uitkomst van een tender die de gemeente Amsterdam vorig jaar uitschreef. In het gebied worden ongeveer 3.200 woningen, drie basisscholen, kantoren en tal van andere commerciële en maatschappelijke voorzieningen gerealiseerd. Het laagtemperatuurwarmtenet wordt een gesloten systeem: nadat de warmte vanuit een datacenter van Equinix aan de Duivendrechtsekade is afgegeven, wordt het retourwater weer ingezet als koelwater. Er zijn fundamentele verschillen met het initiatief van MeerEnergie. Het gaat om nieuwbouwwoningen en daarom kan een laagtemperatuursysteem volstaan. En waar MeerEnergie bewoners moet verleiden afscheid te nemen van aardgas, is het warmtenet in deze wijk de voorkeursoplossing. De toekomstige bewoners mogen alleen afwijken als zij een minstens zo energiezuinig alternatief hebben. Het vollooprisico is daarom stukken kleiner. Eneco is bovendien een kapitaalkrachtig bedrijf dat de aanleg zelf financiert. Het energiebedrijf bouwt een 'smart grid' dat bestaat uit warmte en koude opslagsystemen in dieper gelegen ondergrondse bronnen onder het gebied, lucht-water-warmtepompen, een distributienet met leidingen, zonnepanelen en per gebouw een afleverstation. De energiemaatschappij onderhoudt en exploiteert het systeem voor de komende dertig jaar. In aanloop naar de nieuwe Warmtewet hebben enkele energiebedrijven aangegeven niet verder te investeren in nieuwe projecten. Dat geldt niet voor dit project. Het contract is al in 2021 getekend.