De helft van de Nederlandse warmtevraag kan uit aquathermie gehaald, zo bleek eerder uit onderzoek. Toch zijn er nog weinig systemen gerealiseerd. In Amsterdam komen de eerste grootschalige toepassingen op IJburg. En in Muiderberg liggen de eerste buizen van een collectief warmtenet in de grond, waarbij het nabijgelegen IJmeer wordt ingezet als warmtebron. Kunnen lokale energiecoöperaties voor versnelling zorgen? En moet warmte uit water een nutsvoorziening zijn?
Hette Zijlstra
Toen bewoner en energiecoach Hette Zijlstra hoorde dat in Muiderberg 7 kilometer riolering werd vervangen, zag hij een ‘koppelkans’: “Als de straten toch opengaan, dan moet er meteen een warmtenet aangelegd worden, vond ik. Je bent als warmtebedrijf een stuk goedkoper uit als je zelf de verharding niet aan hoeft te leggen.”
Muiderberg is onderdeel van de gemeente Gooische Meren. Er bestond al een gemeentelijke energiecoöperatie, Wattnu, die zonnedaken aanlegde en energiecoaches opleidde. Zijlstra is een van die energiecoaches. Na het nieuws over de nieuwe riolering richtte hij, met enkele actief betrokkenen, warmtebedrijf Muiderberg op. Anders dan bijvoorbeeld in Amsterdam was er nog geen commerciële partij actief.
Hij en medevrijwilligers van Wattnu gingen vervolgens voortvarend aan de slag. Een voorstel voor een haalbaarheidsonderzoek kreeg grote steun bij een peiling onder bewoners. Zijlstra: “De gemeente vond het zo interessant dat ze de aanloop met een zachte lening wilde financieren. Dat gaat om anderhalf miljoen. De eerste warmtebuizen liggen nu in de grond.”
IJmeer
Bij het doorrekenen van mogelijke gasloze warmteoplossingen kwam aquathermie in Muiderberg als meest betaalbare en duurzame optie uit de bus. Aquathermie is thermische energie uit oppervlaktewater (TEO). Dat is dichtbij ruim voorhanden: het IJmeer. ‘s Zomers warmt dat water flink op. Die warmte wordt ondergronds opgeslagen in een warmte-koudeopslag (WKO) en ‘s winters weer opgepompt.
Het is de bedoeling dat de warmte via een warmtewisselaar straks met een temperatuur van 70 graden bij de woningen binnenstroomt. Een aparte voorziening voor warm tapwater is niet nodig.
“De berekeningen zijn erop gebaseerd dat ook woningen met een label D voldoende warmte kunnen afnemen, zonder dat ze iets aan hun bestaande installatie hoeven doen”, vertelt Zijlstra. “Anders zouden we de eigenaren van 1.000 tot 1.200 woningen moeten verplichten optimaal te isoleren. Dat is niet realistisch.”
Breder inzetbaar?
In de hele energietransitie-beweging is tot dusver weinig aandacht geweest voor hogetemperatuur-warmtenetten op basis van aquathermie. Bij onderzoeken in de Van der Pekbuurt en de Banne in Amsterdam-Noord werd bijvoorbeeld wel gekeken naar aquathermie, maar alleen als lage- of middentemperatuuroplossing (15 of 50 graden). Dat bleek onhaalbaar.
Een 70-gradennet met deze bron is daar niet doorgerekend, hoewel dat duurzamer is dan de huidige stadsverwarming. Bovendien geldt bij elk 70-gradennet dat er minder investeringen en aanpassingen in woningen nodig zijn, een cruciaal argument in Muiderberg om de vele eigenaren over te halen. Van de 1200 woningen zijn er maar 240 in het bezit van een woningcorporatie. Wattnu gaat met vrijwillige energiecoaches van deur tot deur. Zijlstra is ervan overtuigd dat huiseigenaren eerder met hen in zee gaan dan met een commerciële partij, die een hoger rendement wil halen.“ Partijen als Vattenfall kunnen het vertrouwen van de burgers niet winnen. In Almere betalen bewoners meer voor stadswarmte dan bij een gasaansluiting. Ze klagen steen en been dat ze verplicht aan dat net zitten.”
Wattnu moet 80 procent van de woningen meekrijgen om uit de kosten (zo’n 22 miljoen in totaal) te komen. Zowel zij als energiecoöperatie KetelhuisWG op het WG-terrein werken met een uitvoerende partij die naast kennis ook geld investeert. KetelhuisWG heeft daarnaast twee banken bereid gevonden tegen een lage rente geld te lenen, mocht dat nodig zijn.
Dergelijke bewonersinitiatieven hebben te maken met een fors afzetrisico; er moeten genoeg huishoudens meedoen om uit de kosten te komen. Een commerciële partij als Vattenfall loopt veel minder risico, omdat in concessies voorwaarden voor een aansluitverplichting worden gesteld. Niet fair, vindt bijvoorbeeld KetelhuisWG: coöperatieve initiatieven zouden dezelfde kansen en ruimte moeten krijgen als traditionele partijen.
Grootschalige aquathermie op IJburg
Op het Centrumeiland van IJburg gaat het anders. Amsterdam heeft daar een dertigjarige concessie voor een warmtenet met aquathermie (TEO) in combinatie met een WKO in de markt gezet. De tender ging naar Eteck, een commerciële partij. Een consortium met Waternet, Firan en energiecoöperatie Zuiderlicht wilde meedoen aan de tender, maar kreeg geen toestemming.
Op het nog te realiseren Strandeiland worden naar verwachting zo’n acht- à negenduizend woningen aangesloten op aquathermie. De gemeente en Waternet hebben onderzocht of er een gemeentelijk geïntegreerd energie- en watersysteem mogelijk is. Of dat gaat gebeuren is onzeker.
Warmte als nutsvoorziening?
Waternet is wel betrokken bij tientallen grote en kleinere aquathermieprojecten binnen en buiten Amsterdam. Het gaat daarbij vooral om thermische energie uit oppervlaktewater. Daarnaast is er riothermie (uit afvalwater), maar ook warmte uit drinkwater. Daaruit wordt kou aan de koelsystemen van een bloedbank geleverd en warmte aan 350 woningen in De Sniep in Diemen.
Het waterbedrijf maakt er geen geheim van dat het graag een grotere rol zou willen spelen in de uitrol van aquathermie. Het zou het liefst zien dat warmte een nutsvoorziening is, net als drinkwater, en dat de aanleg van warmtenetten een publieke taak is. Zo kan worden voorkomen dat bewoners in verschillende wijken verschillende tarieven gaan betalen. Bovendien zijn ze voor de voorziening van water en riolering toch al betrokken.
